در راستای ثبت جهانی خیابان ولی‌عصرعج بناهای قدیمی در منطقه ۱۱ احیا، مرمت و پیرایش شدند
آب و جاروی محله‌های خاطره‌ساز
فاطمه عسگری نیا
دو سال می‌شود که تحول بزرگی در احیای بافت‌های باارزش تاریخی در منطقه ۱۱ شهرداری تهران صورت گرفته است.
احیای بافت خیابان ولیعصر(عج) در راستای ثبت جهانی این خیابان و هچنین ایجاد پهنه رودکی هم به این روند کمک کرده است. خانه‌هایی که سالیان سال رها شده بودند یا به انبار کالا در کوچه‌پسکوچه‌های این منطقه تبدیل شده بودند، امروز یا به اقامتگاه‌های بومگردی تبدیل شده‌اند یا به کافه‌هایی دنج و دوستداشتنی که اهالی فرهنگ و هنر را هر از گاهی دور هم جمع می‌کنند. جداره‌های فرسوده و کثیف به مدد مرمت دقیق به جلوه‌های زیبایی از منطقه تبدیل شده‌اند تا شهروندان شاهد شهری زیبا و دلنشین باشند. به بهانه مرمت و زیباسازی چند جداره قدیمی در حاشیه خیابان ولیعصر(عج) گشتی در منطقه زده‌ایم و گزارشی از احوال این روزهای بناهای احیاشده منطقه تهیه کرده‌ایم.
- کافه قنادی بامداد
خیابان ولیعصر(عج) که امروز به‌عنوان بلندترین خیابان خاورمیانه مشهور شده و قرار است به‌عنوان یک اثر جهانی ثبت شود، حدود ۱۸ کیلومتر وسعت دارد. سنگ بنای اولیه‌اش را ناصرالدین‌شاه گذاشته است، همان سال ۱۲۸۴ و به دنبال افزایش جمعیت تهران. اما بعدها این رضاشاه بود که توانست آن را تکمیل کند و به بهره‌برداری برساند. در طول همه این سال‌ها، در همسایگی این خیابان بناهای باارزش با معماری چشمنواز ایرانی و اسلامی شکل گرفت، از مساجد و تکایای مذهبی گرفته تا سینماها، کافه‌ها و عمارت‌های زیبا؛ بافت تاریخی باارزشی که گرچه طی دوره‌ای از تاریخ در سایه توسعه لجام‌گسیخته شهر زیر قامت بلندبالای ساختمان‌های مرتفع شهری یا تخریب شدند یا فراموش شدند، اما در یک دهه اخیر شاهد اقبال مردم و مدیران شهر به احیای این بناها هستیم. تلاش برای ثبت خیابان ولیعصر(عج) در فهرست آثار باارزش جهانی هم این جریان را تقویت کرده است.
گذشته از مرمت و احیای بناهای قدیمی مشهور و صاحب‌نام در این خیابان، شهرداری منطقه ۱۱ جداره پنج بنای قدیمی معمولی، اما زیبا را هم به لحاظ حفظ معماری تاریخی آن مرمت کرده است. به گفته «اشکان بیات»، عمر این پنج پلاک که جداره‌هایشان مرمت شده است، مربوط به اواخر دوره قاجار تا پهلوی اول است: «احیای بافت خیابان ولیعصر(عج) در راستای ثبت جهانی این خیابان طی دستورالعملی که پایگاه میراث شهری خیابان ولیعصر(عج) به چهار منطقه دربرگیرنده این خیابان ابلاغ کرده دنبال می‌شود. براساس این ابلاغیه، منطقه ۱۱ باید اقدام به پیرایش بناهای حدفاصل چهارراه معزالسلطان و پل امیربهادر می‌کرد. پنج بنایی که در دستور کار شهرداری منطقه ۱۱ قرار گرفته است، بناهای خاص و مشهوری نیستند، اما به لحاظ معماری قابل توجهند. این بناها در ابتدای کوچه مافی، ابتدای خیابان فروزش و ضلع شمال شرقی پل امیربهادر قرار دارند.»
بر جداره این بناها دیگر خبری از زوائد بصری نیست و تمامی آجرهای قدیمی مرمت شده‌اند. همین اقدام زیبایی‌های محله را هم دوچندان کرده است. «حسین کریمی»، یکی از کاسبان حوالی پل امیربهادر، می‌گوید منطقه ما پر از خانه‌های قدیمی با خاطره‌های بسیار برای اهالی است. خیلی از مالکان دوست دارند خانه‌های پدری و مادری‌شان را به همین شکل و شمایل حفظ کنند، اما ناآشنایی به نحوه مرمت خانه‌ها باعث شده تا این بناها رها شوند. او اعتقاد دارد احیای بافت تاریخی منطقه ۱۱ و توسعه گردشگری این منطقه می‌تواند به توسعه محله‌ها بینجامد.
دو سال گذشته هم اقدامات مؤثری در راستای احیا و مرمت بافت تاریخی بناهای باارزش تاریخی در حاشیه خیابان ولیعصر(عج) رخ داد که از جمله آنها می‌توان به مرمت کافه‌قنادی «بامداد» اشاره کرد. این کافه‌قنادی نودساله شهر تهران هم در حاشیه خیابان ولیعصر(عج) قرار دارد، هم جزئی از پهنه رودکی است. سال گذشته بود که عملیات مرمت و احیای آن در دستور کار شهرداری منطقه ۱۱ قرار گرفت. این کافه‌قنادی جزو نخستین کافه‌قنادی‌های تهران است که بنایش در سال ۱۳۰۸ گذاشته شد و در سال ۱۳۱۴ به بهره‌برداری رسید. در روزگاری نه چندان دور این کافه‌قنادی کنار کافه‌نادری حکم پاتوقی ارزشمند را برای مردم شهر تهران داشت. طبقه بالای این قنادی یک کافه دنج و زیباست و میز روبه‌روی خیابان ولیعصر(عج) آن همیشه پر است؛ جایی که می‌توانی بنشینی و هم از دیدن خیابان پردرخت لذت ببرید و هم از خوردن شیرینی‌های خوشمزه کافه‌قنادی.
- خانه مینایی و قصه‌های خیابان ولیعصر(عج)
محدوده خیابان ولیعصر(عج) در منطقه ۱۱ پر از خانه‌های قدیمی و زیباست که هرکدام قصه‌های خاص خودشان را دارند، از جمله این خانه‌ها که بعد از احیا و مرمت به یکی از جاذبه‌های گردشگری منطقه هم تبدیل شده است، خانه مینایی است. این خانه متعلق به منیرالسلطنه، همسر ناصرالدین‌شاه، است؛ یکی از زنان خوشنام دربار قاجار که بسیار مذهبی بود. بعدها خانه را «فرهاد مینایی»، از وکلای دادگستری، خریداری می‌کند. بعد از اینکه قرار شد خیابان ولیعصر(عج) به ثبت جهانی برسد، این خانه جزء نخستین بناهای تاریخی ارزشمند همسایه این خیابان بود که مرمت و احیا شد تا به قصه‌خانه همین خیابان تبدیل شود. معماری ایرانی ـ اسلامی خانه از جاذبه‌های گردشگری آن محسوب می‌شود.
شهرداری منطقه ۱۱ بعد از تصویب طرح احیای پهنه فرهنگی رودکی و همچنین ثبت جهانی خیابان ولیعصر(عج) با تسهیلگری احیای بافت تاریخی منطقه بستری را فراهم کرد تا سرمایه‌گذاران و علاقه‌مندان به احیای خانه‌های تاریخی پایشان به منطقه باز شود. یکی از خانه‌های قدیمی که در این برنامه مورد مرمت و احیا قرار گرفت خانه زی است. این خانه امروز به یک «هاستل» تبدیل شده است؛ بنایی که سالیان سال به انبار پارچه و‌تریکو تبدیل شده بود و هر لحظه امکان فروریختن آجرهایش وجود داشت، حالا به یکی از جاذبه‌های گردشگری منطقه تبدیل شده. این خانه گرچه در همسایگی خیابان ولیعصر(عج) نیست، اما آنها که قدم زدن در این خیابان و پرسه در منطقه ۱۱ را برای دیدن خانه‌های قدیمی انتخاب می‌کنند، حتماً سری هم به این مجموعه می‌زنند.
فاصله رسیدن به خانه زی از تئاتر شهر چیزی حدود ۱۰ دقیقه است. خانه زی هم فرصتی برای اقامت کوتاه شما در منطقه ۱۱ را فراهم می‌کند، هم امکان یک دورهمی دوستانه و دلنشین را در حیاط زیبایش. در خانه زی هم معماری سنتی سر ذوقت می‌آورد، هم معماری مدرن و این در‌هم‌پیچیدگی مدرنیته و سنت آرامشی را به فضای خانه بخشیده که برای نفس تازه کردن در میان شلوغی سرسام‌آور تهران انتخاب خوبی است.
- احیای خانه فاموری
اگر دیدن خانه‌های قدیمی تهران شما را سر ذوق می‌آورد، خانه فاموری هم می‌تواند گزینه مناسبی برای شما باشد. این خانه هم فاصله زیادی با خیابان ولیعصر(عج) ندارد. تقاطع خیابان جمهوری – ولیعصر(عج) را که به سمت شرق حرکت کنید، در انتهای کوچه‌ای بن‌بست، خانه‌ای قدیمی، اما با صفا هست که به همت خانواده فاموری و با همکاری شهرداری منطقه ۱۱ احیا و مرمت شده است. این خانه متعلق به حاج «عبدالله‌مقدم»، تاجر معروف تولید منسوجات و مدیر کارخانه «فاستونی مقدم»، بوده است. معماران سازنده این بنای زیبا از ظرافت‌های معماری چشمگیری در ساخت آن بهره‌گرفته‌اند؛ از نمای آجری زیبا گرفته تا ستون‌های جفتی و سرستون‌های گچبری‌شده و حوض و آبنمای حیرت‌انگیز در میانه حیاطش.
در سال ۱۳۹۰، معماری ویژه این خانه، چشمان «زهرا فاموری» را خیره می‌کند و همین یک نگاه کافی بود تا او خانه را خریداری کند. به گفته خودش، پس از خریدن این خانه، بارها افراد مختلف با پیشنهادهای مالی چشمگیر درخواست تخریب بنا و ساخت یک مجموعه تجاری یا مسکونی را داشتند، اما او از ابتدا هدفش حفظ بنا و تبدیل آن به مجموعه فرهنگی و هنری بود. فاموری می‌گوید: «پیشنهادها وسوسه‌کننده بود، اما نمی‌خواستم هدفم را با پول معامله کنم. بنابراین، درخواست‌های خرید را رد و با توجه به پیشینه تاریخی ملک برای ثبت آن در فهرست آثار ملی اقدام کردم.»
خانه فاموری مرداد ۱۳۹۵ ثبت ملی می‌شود و آرزوی برج‌سازان برای تخریب و ساخت برج‌های بلندمرتبه نقش بر آب می‌شود. به گفته زهرا فاموری، معماری سنتی بنا شاید یکی از دلایل تبدیل آن به مجموعه فرهنگی و گالری هنری بود. او می‌گوید: «خانه‌های قدیمی در گذر زمان دچار فرسودگی می‌شوند و نیاز به مرمت و بازسازی دارند؛ کاری که باید به همت متخصصان انجام شود. حدود سه سال از ثبت ملی این خانه می‌گذرد، اما هیچ‌گاه کارشناسان میراث فرهنگی سراغی از آن نگرفتند. برای احیای آن باید کار انجام می‌دادم. به همین دلیل تصمیم گرفتم با همکاری هنرمندان و کارشناسان، این بنای ارزشمند را به گالری هنر تبدیل کنم.»
- کوچه‌ای با ساختمان‌های قرینه
کوچه لولاگر هم یکی دیگر از همسایه‌های خیابان ولیعصر(عج) است. برای رسیدن به این کوچه کافی است در خیابان نوفل لوشاتو پنجاه قدم به پیش بروید، آن وقت است که قرینه‌های کوچه لولاگر چشمتان را می‌گیرد. کوچه‌ای که جزو آثار ثبت‌شده در میراث فرهنگی کشور است و داستانی طولانی و جذاب دارد. این کوچه یادگار برادران لولاگر است و بنایش در سال ۱۳۱۷ گذاشته شده است.
«محمدباقر لولاگر»، به این دلیل که نماینده برادرش در ایران بود، به رسم امانتداری و به کمک استاد حسن بنا، مشابه هر بنایی که برای خود ساخته بود یکی هم در طرف دیگر کوچه برای برادرش که خارج از ایران زندگی می‌کرد، ساخت. چنین بود که ساختمان‌هایی با بهارخواب‌ها و درختانی قرینه یکی پس از دیگری ساخته شد و کوچه محلی برای زندگی اختصاصی لولاگرها شد. شهروندان کوچه «لولاگر» را به دلیل قرینه بودن می‌شناسند. در خیابان نوفل‌لوشاتو یک خانه زیبای قدیمی هم رستوران شده است؛ خانه‌ای قدیمی که پس از مرمت به کافه تبدیل شده و حسی نوستالژیک را به شهروندان القا می‌کند.
- شهردار منطقه۱۱ از مداخلات برای ارتقای کالبد شهری می‌گوید/نقش تاثیرگذار احیای هویت تاریخی خیابان ولیعصر(عج) بر تهران
شهردار منطقه ۱۱ که این سال‌ها همکاری خوبی با سرمایه‌گذاران بافت تاریخی منطقه داشته است، با اشاره به ویژگی‌های بافت تاریخی منطقه ۱۱ می‌گوید: «چهار کیلومتر از بافت تاریخی ناصری در منطقه ۱۱ قرار دارد و همین مسئله باعث شده تا بخش اعظمی از بناهای تاریخی و ارزشمند تهران در این منطقه قرار بگیرد.» «نصرالله‌آبادیان» می‌گوید در دو سال اخیر بالغ بر ۱۰ خانه قدیمی باارزش تاریخی در منطقه ۱۱ مرمت و احیا شده است و شهرداری با تسهیلگری سعی کرده تا انگیزه سرمایه‌گذاران در این بخش افزایش یابد، چراکه معتقد است با احیای این خانه می‌توان به تحول اقتصادی و تحرک و پویایی منطقه امیدوارتر بود: «متأسفانه چهره تاریخی شهر تهران امروز پشت معماری مدرن مخفی شده است. با توجه به نقش بافت تاریخی در هویت شهر، حفاظت و نگهداری از این بافت باید یکی از اولویت‌های مدیریت شهری قرار گیرد.»
آبادیان از نگاه متفاوت شهرداری به احیاکنندگان بافت تاریخی در مقابل سازندگان عامه اشاره می‌کند و می‌گوید: «بخش قابل توجهی از بناهای قدیمی قبلاً انبار بوده و اکنون تبدیل به فضاهایی شده که کارکرد عمومی دارند و جزئی از فضاهای با کیفیت شهر هستند و وجه اقتصادی هم در آنها معنا پیدا کرده است.» به گفته شهردار منطقه ۱۱ احیای هویت تاریخی خیابان ولیعصر(عج) در راستای مفاد ۴۱و۴۶ برنامه ۵ ساله سوم شهرداری تهران در حال انجام است که نقش تأثیر‌گذاری در احیای بافت تاریخی شهر تهران و باز‌آفرینی فضاهای شهری دارد. آبادیان همچنین یادآور شد: در این پروژه شهرداری منطقه ۱۱ با هدف احیای مجموعه شهری به جای احیای تک دانه مداخله کرده است که محرک توسعه محله‌ای خواهد بود و می‌تواند ارتقای کالبدی و محیطی در بخشی از حصار ناصری را که یکی از عناصر هویتی شهر تهران است؛ ایجاد کند. او یادآور شد: «در سایه تعامل خوب شهروندان با شهرداری منطقه ۱۱ خوشبختانه اقدامات خوبی در راستای ترمیم جداره ساختمان‌های خیابان ولیعصر(عج) صورت گرفته و این پروژه بدون توجه به قدمت تاریخی بناها انجام شده است چراکه بهسازی سیمای شهری و ارتقا جلوه‌های بصری منطقه برای شهروندان و گردشگران در این محور شهر تهران هدف اصلی ما بوده است.
در همینه زمینه :
